Savaş uçakları jenerasyonlarının sınıflandırılmasında havacılık tarihindeki büyük teknolojik sıçramalar göz önüne alınmaktadır. Savaş uçaklarında teknolojik gelişmişlik seviyesinin göstergesi olan ingilizce “generation ” Türkçe’de ise jenerasyon veya nesil olarak isimlendirilen kavram ilk olarak 1990’larda kullanılmaya başlamıştır.
F-35 savaş uçağı üreticisi Lockheed Martin firmasının 2005 yılında F-35 uçağını beşinci nesil savaş uçağı olarak lanse etmesiyle bu kavram teknolojik gelişmişlik ifadesi haline gelmiştir.Savaş Uçaklarının Tarihsel Sınıflandırılması
Savaş uçaklarının sınıflandırılmasında yaygın olarak 5 kategoride sınıflandırma yapılmaktadır. Fakat literatürde 4. Nesil bazı uçakların beşinci nesil uçakların bazı özelliklerini taşımalarından dolayı 4+ veya 4.5 olarak bir sınıflandırma daha kullanılmaya başlamıştır. Ayrıca, son yıllarda üretime başlamayan ve proje aşamasında bazı uçak tipleri için 6. Nesil savaş uçağı kavramı kullanılmaya başlamıştır.
Kısaca her bir jenerasyonun özelliklerine, jenerasyonlar arasındaki farklılıklara ve bu jenerasyonda yer alan uçaklara göz atalım.
Birinci Nesil Savaş Uçakları
Birinci nesil savaş uçakları yaklaşık olarak 1945-1955 yılları arasında üretilen ve kullanılmaya başlayan uçaklardan oluşmaktadır.
Bu jenerasyonda yer alan uçaklar, ikinci dünya savaşı sonrasından kore savaşına kadar geçen süreçte üretilmiş ve uçaklarda genellikle turbojet motor kullanmışlardır. Jet motorlu olmalarına rağmen ses hızını geçememişlerdir. Zaten ilerleyen yıllarda ses hızını geçen uçaklar bir sonraki jenerasyonu oluşturacaktı. Ayrıca bu uçaklarda radar kullanılmamış ve silah sistemleri olarak genellikle eski ilkel silahlar kullanılmıştır. İlk modern uçağın 1903 yılında icat edilmesiyle 1945’li yıllara kadarki süreçte sadece askeri amaçlı uçak üretiminden ziyade sivil amaçlı üretilen uçaklar askeri amaçlarla da kullanılmıştır. Özellikle ikinci dünya savaşında hava gücünün savaşlarda belirleyici bir unsur olduğunun anlaşılmasıyla sadece askeri amaçla kullanılmak üzere uçak dizayn edilmeye başlamıştır. Bu nedenle birinci nesil askeri uçakların başlangıcı 1945’li yıllara dayanmaktadır. Bu jenerasyonun en ünlü uçakları Kore savaşında Rusya ve ABD tarafından kullanılan MIG-15 ve F-86 Sabre uçaklarıdır. Birinci nesil diğer uçaklar şunlardır; Messerschmitt Me 262 Schwalbe Heinkel He 162 Salamander Messershmitt Me 162 Komet Gloster Meteor de Havilland Vampire de Havilland Venom Hawker Siddeley/Armstrong Whitworth Sea Hawk Supermarine Attacker Supermarine Swift Lockheed P-80 (F-80) Shooting Star Republic F-84 Thunderjet / Thunderstreak North American F-86 Sabre Northrop F-89 Scorpion Lockheed F-94 Starfire McDonnell FH-1 Phantom Vought F6U Pirate Vought F7U Cutlass North American FJ (F-1) Fury McDonnell F2H (F-2) Banshee McDonnell F3H (F-3) Demon Douglas F4D (F-6) Skyray Grumman F9F (F-9) Panther / Cougar Douglas F3D (F-10) Skyknight Mikoyan Gurevich MiG-15 Mikoyan Gurevich MiG-17 Lavochkin La-15 Yakovlev Yak-15 Yakovlev Yak-17 Yakovlev Yak-23 Dassault Ouragan Dassault Mystère Saab J21R Saab J29 Saab Lansen Avro Canada CF-100 Canuck
İkinci Nesil Savaş Uçakları
İkinci nesil savaş uçakları yaklaşık olarak 1955-1960 yılları arasında üretilen ve kullanılmaya başlayan uçaklardan oluşmaktadır.
Bu jenerasyon uçakların en büyük özellikleri, ses hızının üzerinde yüksek hızlara ulaşmaları, radar sistemlerini kullanmaları ve ilk olarak havadan havaya güdümlü füze kullanmalarıdır. İkinci nesil uçakların en büyük özellikleri Kore savaşında elde edilen tecrübeler doğrultusunda performanslarının ve muharebe etkinliklerinin geliştirilmiş olmasıdır. İkinci nesil ABD yapımı uçaklar, yüzyıl serisi (F-100, F-101, F-102, F-104) uçaklar olarak da bilinmektedir. F-100, F-102 ve F-104 uçakları da Türk Hava Kuvvetleri tarafından kullanılan ikinci nesil uçaklar arasında yer almaktadır. İkinci nesil uçaklar şunlardır; North American F-100 Super Sabre McDonnell F-101 Voodoo Convair F-102 Delta Dagger Lockheed F-104 Starfighter Republic F-105 Thunderchief Convair F-106 Delta Dart Vought F8U (F-8) Crusader Grumman F11F (F-11) Tiger Mikoyan Gurevich MiG-19 Mikoyan Gurevich MiG-21 Sukhoi Su-9 / Su-11 Yakovlev Yak-25 BAC Lightning de Havilland Sea Vixen Gloster Javelin Hawker Hunter Supermarine Scimitar Dassault Etendard Dassault Mirage III Saab Draken
Üçüncü Nesil Savaş Uçakları
Üçüncü nesil savaş uçakları yaklaşık olarak 1960-1970 yılları arasında üretilen ve kullanılmaya başlayan uçaklardan oluşmaktadır.
Bu jenerasyon uçaklar genellikle Vietnam savaşında boy göstermiştir. Üçüncü nesil uçaklar hem hava-hava hem de hava-yer görevlerini aynı anda icra edebilen çok amaçlı uçaklardan oluşmaktadır. Bu jenerasyonun en önemli temsilcisi ülkemizde de çok az sayıda da olsa halen kullanılan F-4 Phantom savaş uçaklarıdır. Türk yıldızları tarafından akrobasi amacıyla kullanılan F-5 savaş uçakları da üçüncü nesil savaş uçakları sınıfında yer almaktadır. Bu jenerasyonun diğer uçakları şunlardır; McDonnell Douglas F4H (F-4) Phantom II Northrop F-5 Freedom Fighter / Tiger II Mikoyan Gurevich MiG-23 Mikoyan Gurevich MiG-25 Sukhoi Su-15 Sukhoi Su-17/20/22 Tupolev Tu-28P Yakovlev Yak-28 British Aerospace Harrier Dassault Mirage F.1 Dassault Super Etendard Shenyang J-8II
Dördüncü Nesil Savaş Uçakları
Dördüncü nesil savaş uçakları yaklaşık olarak 1970-1990 yılları arasında üretilen ve kullanılmaya başlayan uçaklardan oluşmaktadır.
Bu jenerasyonda yer alan uçaklarda oldukça gelişmiş aviyonik ve silah sistemleri kullanılmaktadır. Ayrıca hava-hava görevlerde manevra kabiliyetlerinin çok yüksek olması dördüncü nesil savaş uçaklarının en belirgin özellikleri arasında yer almaktadır. Dördüncü nesil uçakların en önemli temsilcisi ABD yapımı F-16’lar ile Rus yapımı MIG-29 uçaklarıdır. Ülkemizin de muharip hava gücünü oluşturan F-16’lar dünyada önemli bir yere sahiptir. Bu jenerasyonun diğer uçakları şunlardır; Grumman F-14 Tomcat McDonnell Douglas F-15 Eagle General Dynamics F-16 Fighting Falcon McDonnell Douglas F-18 Hornet McDonnell Douglas AV-8B Harrier II Mikoyan Gurevich MiG-29 Mikoyan Gurevich MiG-31 Sukhoi Su-27 Yakovlev Yak-38 Panavia Tornado Dassault Mirage 2000 Saab Viggen Mitsubishi F-2 AIDC Ching-Kuo Chengdu J-10 Hindustan Light Combat Aircraft (LCA)Dört Nokta Beş Nesil Savaş Uçakları
Dört nokta beş veya dört artı olarak da isimlendirilen savaş uçakları yaklaşık olarak 1990-2000 yılları arasında üretilen ve kullanılmaya başlayan uçaklardan oluşmaktadır.
Bu jenerasyonda yer alan uçaklar dördüncü nesil uçakların özelliklerini taşımakla birlikte beşinci nesil uçaklarda görülen çok gelişmiş bazı özellikleri de taşımaktadırlar. F-18 Super Hornet, Eurofighter Typhoon ve Dassault Rafale bu jenerasyonun en önemli temsicileri arasında yer almaktadır. Bu uçakların her biri diğer dördüncü nesil uçaklardan çok daha gelişmiş aviyonik sistemlere sahip olmakla birlikte düşük görünürlük kabiliyetine de sahip oldukları görülmektedir. Bu jenerasyonun uçakları şunlardır; Boeing F-18E/F Super Hornet Sukhoi Su-30 Sukhoi Su-33 Sukhoi Su-35 Eurofighter Typhoon Saab Gripen Dassault Rafale
Beşinci Nesil Savaş Uçakları
Beşinci nesil savaş uçakları 2000 ve sonrasında üretilen ve kullanılmaya başlayan uçaklardan oluşmaktadır.
Bu jenerasyonda yer alan uçaklar itki vektörlü motorlar sayesinde daha gelişmiş manevra kabiliyetine sahip olmakta, imalat aşamasında kullanılan kompozit malzemeler ve dahili silah haznesi sayesinde düşük termal iz ve radar görünürlüğü sağlamakta, bütünleşik görev sistemleri ve sensörler sayesinde artırılmış durumsal farkındalık sağlamaktadır. En büyük özelliklerinden biri de supercruise motorlar sayesinde de sonradanyanma kullanmadan yüksek hızlara çıkabilme kabiliyetine sahip olmalarıdır. Normalde dördüncü nesil uçaklarda ses hızının üzerinde uçabilmek için sonradanyanma yani afterburner özellikli motorlar kullanılmaktaydı. Ülkemizde de yerli ve milli savaş uçağı yapım çalışmaları kapsamında TUSAŞ tarafından beşinci nesil savaş uçağı olarak Milli Muharip Uçak (MMU) 2019 yılında Paris havacılık fuarında dünyaya tanıtılmıştır. Turkish Fighter X /TF-X’in 2020’li yıllarda seri üretime geçmesi amacıyla çalışmalar hızla devam etmektedir. Bu jenerasyonun uçakları şunlardır; Lockheed Martin F-22 Raptor Lockheed Martin F-35 Sukhoi Su-57 TUSAŞ Turkish Fighter X /TF-X (Proje Aşamasında)
Altıncı Nesil Savaş Uçakları
Altıncı nesil bir jet uçağının, şu anda hizmette olan veya geliştirilen beşinci nesil jet uçaklarından daha gelişmiş yeteneklere sahip olması hedeflenmektedir. Altıncı nesil olarak tanıtılan uçakların hepsi şu anda planlama aşamasındadır.
Bu jenerasyonun en dikkat çeken temsilcisi İngiltere, İtalya ve İsveç tarafından ortak olarak yapımı planlanan Tempest projesidir. Tempest projesinin beşinci nesil uçaklardan en önemli farklılığı insansız olarak da uçma özelliğine sahip olması ve uçağın sesten hızlı hipersonik füze ve lazerli silah sistemleri kullanacak olmasıdır.