1903 yılında Wright kardeşlerin ilk modern uçağı icat etmelerinden sonra uçaklar özellikle birinci cihan harbinde taraflara üstünlük yaratmıştır. Bu nedenle uçaklar devletlerin ilgi alanına girmiştir. Bu dönemde devletler tarafından uçakların gelişimi için önemli kaynaklar ayrılarak sektör çok hızlı bir ivme elde etmiştir.
Özellikle 1939 yılında Avrupa’da başlayan ikinci cihan harbi sürecinde, tüm mühendislik çabaları askeri uçakların gelişimi için sarfedilmiştir. Uçaklar hız, menzil ve daha iyi manevra kabiliyeti sağlanacak şekilde tasarlanmaya başlamıştır. İlk jet motorların ortaya çıkışı da bu döneme rastlamaktadır.
Uçaklar Yıllara Göre Nasıl Tanımlandı?
Havadan ağır, motorlu hava aracı sınıfına giren uçakların o yıllardan itibaren tanımlarına baktığımızda kapsamını anlamamız daha da kolaylaşacaktır.
1919 yılında icra edilen ve havacılık alanında uluslararası ilk düzenlemenin de yapıldığı “Paris Convention” sonrasında komisyon kurulmuştur. Kurulan komisyonda, havacılıkta kullanılan terimler sözlüğü benimsenmiştir. Bu sözlükte uçak “Atmosferde havanın reaksiyonlarından kaldırma kuvveti elde edebilen araç” olarak tanımlanmıştır. Bu uçak tanımında havadan ağır tüm hava araçları uçak olarak ele alınmıştır.
1967 yılında International Civil Aviation Organization –ICAO tarafından uçak kavramı; “yeryüzüne değecek şekilde havanın reaksiyonları hariç atmosferde havanın reaksiyonlarından kaldırma kuvveti elde edebilen araç” olarak tanımlanmıştır. Bu tanımla hovercraft ve diğer yeryüzüne hava basıncı oluşturarak seyir eden araçlar uçak tanımından çıkarılmıştır. ICAO kuruluş amacı gereği sadece sivil havacılık alanında düzenlemeler getirdiği için bu tanımda uzay araçları uçak tanımında dikkate alınmamıştır. Çünkü uzay araçları devlet aracı olarak ele alınmaktaydı ve ICAO’nun ilgi alanına girmemekteydi.
TDK tarafından yapılan uçak tanımında; “Kanatların altındaki havanın yaptığı basınç yardımıyla yükselip ilerleyebilen motorlu hava taşıtı, tayyare” olarak ifade edilmiştir. Böylece günümüzde anlaşılan şekliyle tanımı yapılmıştır.
Uçakların Sınıflandırılması
Uçakların tanımları sonrası sınıflandırılmasına da bakmak faydalı olacaktır. Uçaklar temel olarak askeri uçak, devlet uçağı, özel amaçlı uçak ve ticari uçak olarak sınıflandırılabilir.
Bazı kaynaklarda askeri ve devlet uçaklarını devlet uçağı, özel amaçlı uçak ve ticari uçakları sivil uçak olarak birleştirerek iki sınıfta değerlendirilmektedir.
Sivil Havacılık Bakış Açısına Göre Uçaklar Nasıl Sınıflandırılır?
Sivil havacılık bakış açısına göre ticari uçakları; yük durumuna, uçuş menziline, hızına ve büyüklüğüne göre sınıflandırmak da mümkündür.
Taşıdığı yük durumunda göre, yolcu, yük ve kargo uçağı, olarak sınıflandırılabilir.
Uçuş menziline göre kısa mesafeli, orta mesafeli ve uzun mesafeli, olarak sınıflandırılabilir.
Hızına göre; düşük sürat, ses hızı altı sürat, süpersonik ve hipersonik, olarak sınıflandırılabilir.
Büyüklüğüne göre; Taksi uçak, commuter uçak ve havayolu uçağı olarak sınıflandırılabilir.
De Havilland Comet
Tarihte bazı uçakların üretimi havacılığın sıçrama göstermesine vesile olmuştur. Bunlardan en önemlisi De Havilland Comet’tir. Comet, İngiliz De Havilland şirketi tarafından “dünyanın ilk jet motorlu yolcu uçağı” olarak ilk uçuşunu 1949 yılında ve ilk ticari uçuşunu Mayıs 1952’de yapmıştır. O tarihe kadar sivil havacılık alanında pistonlu motorlar kullanılmaktaydı. Pistonlu motorları jet motorlarla kıyasladığımızda jet motorlar birçok açıdan avantajlı durumdadır. Bu konuda uçak motorları konulu sunumda ayrıntılı olarak açıklama yapılmıştır. Jet yolcu uçaklarının gelişmesi sonrasında yolculuklar çok daha konforlu ve hızlı gerçekleşmeye başlamıştır.
İngiliz Comet firması bir takım talihsizlikler yaşayarak arzu ettiği başarıyı elde edememiştir. Fakat kendisinden sonra üretilen jet yolcu uçaklarına önemli katkılar sağlamıştır.Tupolev Tu-104
Bu dönemde Sovyetler Birliği Tupolev firması tarafından üretilen Tupolev Tu-104, dar gövdeli jet yolcu uçağı, ilk uçuşunu 17 Haziran 1955 tarihinde gerçekleştirmiştir. Ticari olarak uçuşlarına 1956 yılında başlamış ve 1958 yılına kadar dünyanın tek ticari jet uçağı olma özelliğini taşımıştır. Uçak, de Havilland Comet’in ardından dünyanın ikinci jet yolcu uçağı ve hizmete giren ilk jet yolcu uçağı ünvanını almıştır. Fakat soğuk savaşın etkisi ve rusların izlediği politikalar nedeniyle dünya çapında havayolu işletmeleri tarafından rus yapımı uçaklara ilgi gösterilmemiş ve kullanımı sınırlı kalmıştır.
Boeing 707 & Douglas DC-8 Model Uçaklar
Sivil havacılık alanında Boeing tarafından üretilen ve 1958 yılında uçuşlarına başlayan B707 yaygın olarak kullanılan ilk jet motorlu uçak ünvanını almıştır.
Douglas uçak üretici firması B 707’den 11 ay sonra hizmete giren DC-8 model ilk jet uçağı ile B707’yi gölgede bırakma beklentisi içine girmiştir. Çünkü o dönemde pistonlu motorlu uçak sınıfında Douglas firması Pazar lideri konumundaydı. Fakat DC-8 modelinin üretiminde zorluklarla karşılaşılmış ve Boeing 707 modelinin pazar lideri olmasına engel olunamamıştır.Boeing 727 & Boeing 737 Model Uçaklar
Büyük jetlerin başarısı, kısa mesafe ve daha küçük uçaklara da talebi artırmış ve 1963 yılında üç motorlu olarak dizayn edilen Boeing 727 ve 1967 yılında iki motorlu Boeing 737 modelleri hizmete girmiştir.
Boeing 737 modeli dünyadaki sivil havayolu şirketleri açısından fenomen modellerden biri olmuştur. Yaklaşık 4000 adet üretilen B737 modeli, 330 sivil havayolu şirketinin envanterine girmeyi başarmıştır. Yirmibirinci yüzyılın başlarına kadar geçen sürede, o dönemdeki dünya nüfüsuna yakın sayı olan 6 milyar yolcu taşımıştır.
Ses Hızını Geçen İlk Yolcu Uçağı
Avrupalı uçak üretici firmaları bu rekabete Caravelle ve oldukça başarılı BAC(British Aircraft Corporation) 111 modelleri ile jet uçak pazarına giriş yapmışlardı. Fakat istedikleri başarıyı elde edememiştir.
Yolcu uçaklarının gelecekte daha hızlı olacağını değerlendiren, dönemin Fransız ve İngiliz hükümetleri, ses hızından daha hızlı bir yolcu uçağı dizayn edilerek üretilmesi konusunda, 1962 yılında bir anlaşma imzalanmıştır. Anlaşma uyarınca üretimine karar verilen Concorde’un ilk prototipi 1969 yılının Mart ayında uçurulmuştur. İlk uçak 1973 yılında üretilebilmiştir.
Her iki ülkenin de milli havayolu firmaları olan Air France ve British Airways havayolu firmaları, 1976 yılında aynı günde ilk Concorde uçaklarını hizmete sokmuşlardır.
Concorde’un 14 yıllık geliştirme aşamasında harcanan miktar, ticari uçuşlara başlayabilmesi için başlangıçta planlanan miktarın beş katı daha fazlasına mal olmuştur. Projenin ilk başlarında, dünya çapında büyük ilgi uyandırmıştır. Fakat projenin sonuna gelindiğinde, sadece üretim yapan ülkelerin resmi havayolları Concorde uçağını envanterlerine katmış ve uçuşa başlamıştır.
Concorde motorunun sonradan yanma (after burner) özelliği nedeniyle, kalkışlarda yüksek seviyede gürültüye neden olmuştur. Çevrecilerin, bu uçakların yüksek seviyede çevre kirliliğine ve gürültü kirliliğine sebep olduğu gerekçesiyle yapmış oldukları lobi faaliyetleri sonuca ulaşmıştır. Bu sebeple dünyada birçok havayolu şirketi tarafından Concorde uçaklarının uçuşu yasaklanmıştır. Bu nedenle, toplamda sadece 16 Concorde uçağı üretilebilmiş ve belirli bir süre kullanılmasına rağmen istenilen başarıya ulaşamamıştır.
Boeing 747 Model Büyük Gövdeli Uçaklar
Boeing firması, askeri taşımacılık alanında, Lockheed firmasıyla rekabeti Lockheed firmasının yaptığı C-5 Galaxy ile kaybetmiştir. Askeri taşımacılık alanında elde ettiği tecrübeleri kullanarak döneminin en büyük yolcu ve kargo uçağı olan Boeing 747’yi 1968 yılının sonlarına doğru üretilmiştir. Boeing 747 yolcu taşıma maliyetlerini azaltarak, iç ve dış hat uçuşların daha uygun fiyata sunulabilmesine imkan tanımıştır. Boeing 747’nin koltuk maliyeti Boeing 707 ile kıyaslandığında üçte bir oranında bir maliyete düşmekteydi. Büyük gövdeli uçak sınıfında McDonnell-Douglas DC-10, Lockheed L-1011 modelleri hizmete girmiştir. Fakat Boeing 747 büyük gövdeli uçak sınıfında önde olmuş ve yirmi birinci yüzyılın başlarına kadar bu pazara hâkim olmuştur.
Avrupa Üretimi Airbus Uçaklar
Ticari uçakların üretimi ve satışında Boeing, Douglas gibi ABD firmalarının bu pazarda etkin olmasının da etkisiyle Avrupa’da firmalar üretimlerini büyük oranda savunma alanında yapmışlardır. ABD’nin ticari havacılık alanında hakimiyetine son verebilmek amacıyla Fransa ve Almanya 1969 yılında güçlerini birleştirmişler, resmi olarak 1970 yılında Airbus konsorsiyumunu kurmuşlar ve ilk ortak yapım uçak olan A300 üretilmiştir.
Airbus, ilerleyen yıllarda sivil havacılık sektöründe Pazar payından önemli bir pay almayı başarabilmiştir. Yirmibirinci yüzyılın ilk yıllarında Airbus firması Boeing’i yakalamış, dahası dünyada en büyük uçak üreticisi konumuna gelmeyi başarmıştır. Airbus merkez yönetim binası Fransa’da olmasına rağmen uçak parçaları, Avrupa’nın farklı yerlerinde üretilmektedir.